Twee dimensies
Het is, bij het nadenken over hoe mensen streven naar levensgeluk, inzichtelijk om een model met twee dimensies voor ogen te houden. Allereerst de dimensie: ‘vanaf’…….’naar toe’. De negatieve kant ‘vanaf’ verwijst naar het wegdrijven van het bereiken van mijn levensgeluk. De positieve kant ‘naar toe’ verwijst naar het steeds meer in de buurt komen van mijn levensgeluk. Dan is er een dimensie: ‘gedachtes’………’gedrag’. Bij ‘gedachtes’ gaat het om: wat (en hoe) denken mensen in het kader van het realiseren van hun levensgeluk? Tot slot ‘gedrag’: wat doen mensen of wat voor betekenisvolle acties plegen zij om hun levensgeluk te realiseren.
In dit model wordt er vanuit gegaan dat ieder mens van nature streeft naar geluk, hij/zij heeft hiermee de focus op de positieve pool. De praktijk is natuurlijk dat dit streven naar geluk een hele opgave is en soms moeizaam verloopt. Hierbij spelen praktische omstandigheden of andere personen een rol. Maar ook (en wellicht met name) of mensen op een accepterende manier weten om te gaan met teleurstellingen, tegenslagen of tegenwerking bij het realiseren van hun doelen.
Hieronder een figuur met de twee dimensies.
Het lijkt erg simpel: om gelukkig te worden, denk je na over wat je wilt en wie je wilt zijn (Kwadrant A). Je toont daarbij toegewijde actie om voor jou betekenisvolle doelen te realiseren (Kwadrant B), zonder dat je daarbij schade toebrengt aan anderen!
Het is evenwel niet zo simpel als het lijkt. Bij het nastreven van geluk laten mensen zich namelijk vaak leiden door ingesleten (belemmerende) overtuigingen over zichzelf, anderen of over de situatie waarin zij zich bevinden (Kwadrant C). In het verlengde hiervan plegen mensen verzet tegen hun negatieve gevoelens of tegen zaken die zij niet kunnen beïnvloeden. Deze houding kan dan samen gaan met of leiden tot geforceerde actie (Kwadrant D). Men gaat ‘betekenisloze’ doelen realiseren. Dit zijn doelen die slechts een tijdelijk of schijn geluksgevoel opleveren. Dit heeft tot gevolg dat mensen weer negatief gaan denken, etc. Door deze negatieve spiraal van controle/verzet en geforceerde actie drijven mensen steeds meer weg van het realiseren van levensgeluk. Een mooie grote auto of applaus op de bühne kan het negatieve gevoel van “ben ik wel iemand in deze wereld?” compenseren en de eigenwaarde tijdelijk verhogen. Gewenning treedt echter snel op, waardoor het oude negatieve gevoel weer opduikt. Levensgeluk is dan niet zozeer ‘inside out’ door de verbondenheid aan interne waarden en doelen, maar ‘outside in’: verbonden aan externe waardering en/of de situatie.
Kwadranten A en B
In kwadrant A staat wat en wie je belangrijk vindt in jouw leven, de waarden van waaruit je met mensen/dingen bezig wilt zijn. Een waarde is een richting die je wilt blijven volgen, een proces dat nooit af is. Het gaat om veelomvattende vragen met betrekking tot: relaties, werk en opleiding, persoonlijke groei en gezondheid en vrije tijd. Het gaat er daarbij om wie je wilt zijn, hoe je je wilt gedragen in relaties, welke persoonlijke kwaliteiten je wilt inbrengen op je werk, welke hobby’s en/of maatschappelijke activiteiten je wilt oppakken, etc. Over al deze vragen kun je nadenken en op papier zetten wat voor jou belangrijk is.
De meeste mensen denken wel na over dit soort zaken, dit denken blijft echter vaak impliciet: ‘ergens’ in het hoofd weten ze wat ze willen, het is echter nog niet (allemaal) expliciet op papier gezet. Dit laatste helpt heel erg om er wat mee te gaan doen. Bij de inventarisatie is het belangrijk om te toetsen in welke mate al volgens de verschillende waarden geleefd wordt. Men kan bijvoorbeeld met de mond belijden dat fysieke gezondheid een belangrijke waarde is, maar als dit in het dagelijks leven niet samen gaat met beweging, sport of voldoende nachtrust of iets dergelijks, dan dienen ofwel de waarden of de praktische doelen bijgesteld te worden.
In kwadrant B staan concrete doelen, ze zijn betekenisvol omdat ze van persoonlijke waarden zijn afgeleid. Toegewijde actie moet er voor zorgen dat deze doelen worden gerealiseerd. Het is de kunst om niet alles tegelijk te willen doen en/of te grote doelen te stellen. De te nemen acties moeten zo smart mogelijk omschreven worden. Het is zeer zinvol om verschillende soorten doelen te onderscheiden en te weten wanneer je wat wilt gaan doen. Zo zijn er: -onmiddellijke doelen: “ik stop nu met roken”; -korte termijn doelen: “ik vraag volgende week mijn leidinggevende om een coachingstraject”; -middellange termijn doelen: “de komende maanden ga ik 3 avonden per week gezonde recepten koken” en –lange termijn doelen: “ik breng mijn financiële situatie goed in kaart ten behoeve van een sabathical, carrière switch, vervroegd pensioen, etc.
Het vereist tijd, moeite, moed en discipline om dit inzicht in waarden en doelen te verkrijgen. Uiteraard kunnen waarden of wensen conflicterend zijn: zo kunnen ‘carrière maken’ en een ‘goede ouder zijn’ elkaar in de weg zitten. Naarmate je beter weet wat echt belangrijk is, wordt het makkelijker om afgewogen keuzes te maken.
Kwadranten C en D
Zoals eerder aangegeven: mensen produceren veel gedachtes die niet of zelfs contraproductief bijdragen aan het realiseren van een betekenisvol leven. In kwadrant C staan de zogenaamde ‘niet ‘bruikbare gedachtes’ ofwel belemmerende overtuigingen; zij hebben betrekking op: -hoe wij ons zelf, -hoe anderen of -hoe bepaalde situaties ons in de weg (kunnen) staan om geluk te ervaren. Zo kunnen mensen zichzelf heel negatief typeren: “ik ben een mislukkeling”, “ik ben afhankelijk van anderen”, “ik ben onzeker en kan niets”, “geluk is voor mij niet weggelegd”, etc. Ook kunnen mensen allerlei belemmerende overtuigingen hebben over anderen of over de situatie:
“in Nederland kan niets”, “in dit economisch klimaat heeft het geen zin om iets te ondernemen”, etc.
of:
“ik ben nu eenmaal onzeker….”, “dit is de eerste keer, dit lukt mij nooit!” Of: “in het verleden heb ik een presentatie verprutst, dat zal nu wel weer gebeuren”.
of:
“ik ben eigenlijk altijd al een slechte chauffeur geweest, mijn recente ongeluk is daar het bewijs van. Door de toegenomen drukte in het verkeer, ben ik nu een gevaar op de weg. Ik stop met autorijden hoe vervelend ik dit ook vind.”
Het denken zoals plaatsvindt in kwadrant C vervult een belangrijke functie, zoals: het willen uitoefenen van controle over en/of het zich verzetten tegen (mogelijk) negatieve gevoelens die door een bepaalde situatie of een persoon (waaronder jezelf) worden opgeroepen. Controle en verzet zijn er op gericht om (emotionele) pijn te vermijden. Of het nu angst, onzekerheid, afhankelijkheid, erkenning of waardering, eenzaamheid, of iets anders is: het voelt niet prettig en je wilt er vanaf. Het is bijna een natuurlijke reactie om geen (emotionele) pijn te willen hebben.
In kwadrant C zitten allerlei overtuigingen, denk- of gevoelspatronen (of zo geheten schema’s). Veel belemmerende overtuigingen over de eigen persoon en over de omgeving heeft iemand zich eigen gemaakt c.q. ‘meegekregen’ tijdens de opvoeding. Uiteraard hebben genetische aanleg, temperament, de specifieke omgeving en latere ervaringen de nodige invloed op hoe mensen nadenken over het realiseren van levensgeluk. Als mensen zich sterk laten leiden door belemmerende overtuigingen, (kwadrant C) dan levert dat wel wat ‘winst’ op, maar men betaalt daarvoor vaak een hoge ‘prijs’.
Zo geldt bijvoorbeeld voor de faalangstige perfectionist:
“ik mag geen fouten maken en ik wil in de ogen van anderen succesvol zijn. Ik voel mij verantwoordelijk voor een perfecte output. If not: dan ben ik geen knip voor de neus waard. De stress die ik ervaar is echter een heel grote, bijna niet te dragen last.”
De perfectionist moet keer op keer voor zichzelf bewezen krijgen dat hij in de ogen van anderen iemand is. Zijn perfectionistisch gedrag is ‘betekenisloos’ in de zin dat het geen uiting is van voor hem waardevolle waarden. De verkregen ‘winst’ is de waardering van collega’s, deze is echter van tijdelijke aard en aan de specifieke situatie gekoppeld.
Voor de ambitieuze Advokaat geldt:
“Status en aanzien krijgen zijn belangrijk voor mij. Ik ben pas gelukkig als ik in een bepaalde wijk woon, meerdere keren op vakantie ga en €.….. verdien, etc.”
Voor deze professional geldt dat het nastreven van deze extrinsieke doelen letterlijk en figuurlijk de nodige winst kunnen opleveren, maar dat hij op een bepaald moment een stevige prijs betaalt. De tijdsinvestering (altijd met werk bezig) en de financiële gevolgen (hoge lasten) die horen bij zijn statusbehoeftes, kunnen in conflict komen met andere (meer intrinsieke) waarden en doelen, zoals het hebben van tijd voor zijn gezin, hobby’s e.d.
De weg naar levensgeluk:……..Van A met C naar B!
Idealiter is een volwassene vrij van belemmerende overtuigingen (kwadrant C) en in staat om voor hem/haar relevante waarden te omschrijven (kwadrant A) en daar vervolgens naar te leven door betekenisvolle doelen te realiseren (kwadrant B). Dit is uiteraard een illusie: iedereen is (meer of minder) product of slachtoffer van belemmerende overtuigingen en/of hoe hij/zij in elkaar zit (kwadrant C).
Hoe hiermee om te gaan? Binnen de cognitieve psychologie wordt benadrukt dat men zijn mindfulnessvaardigheden kan ontwikkelen. Een ieder kan leren om de ‘macht’ van (m.n. negatieve) gedachten of belemmerende overtuigingen te verkleinen. Dit omvat o.m. het verdiepen van het zelfinzicht c.q. het worden van een goede toeschouwer van jezelf: “hoe werkt het bij mij over tijd en situaties, zit ik mijzelf onbedoeld in de weg, etc.? Daarnaast een bereidheid om onplezierige gedachtes en gevoelens ruimte en ‘bestaansrecht’ te geven; ze te accepteren. Verder kan men leren om meer contact te maken met wat men in het hier en nu ervaart. Dit in plaats van allerlei gedachtes te hebben over het verleden of wat er in de toekomst zou kunnen gebeuren.
De faalangstige perfectionist kan derhalve leren om op een andere wijze met zijn overtuigingen om te gaan:
“Ik wil graag goed werk leveren, hard werken en mijn klanten tevreden stellen. Ik weet dat zaken fout kunnen gaan en ik ken (onderken) mijn angst hiervoor. Mijn interne klanten heb ik nu mede verantwoordelijk gemaakt voor de output. Ik stem vooraf af wat hun verwachtingen zijn en wat ik kan leveren. Ik voel dat ik hierdoor (steeds beter) los kan komen van mijn perfectionistische kwaliteitseisen”.
Tot slot
Het realiseren van levensgeluk door vanuit betekenisvolle waarden te leven, is een natuurlijk streven, voor de meesten onder ons lukt dit prima. Voor sommigen blijft het een opgave: het is evident dat het loskomen van belemmerende overtuigingen geen makkelijke opgave is. Er is in meer algemene zin hoop: het expliciet nadenken over hoe je het wilt hebben in het leven is in principe een vrije keuze. Lees daartoe het (veel aangehaalde) boek van Victor Frankl, de joodse psychiater die in zijn boek: ‘de zin van het bestaan’, verhaalt over het overleven in Nazi vernietigingskampen. Meer specifiek is er hoop omdat veel mensen geneigd zijn om op een vrij impliciete wijze na te denken over hun waarden, doelen en hun belemmerende overtuigingen. Er is dus nog winst te behalen door huiswerk te doen en vervolgens de verkregen inzichten in de praktijk te brengen!